فلج مغزی همی پلژی: راهنمای جامع برای شناسایی و درمان

در فلج مغزی همی پلژی (Hemiplegic Cerebral Palsy)یک طرف از بدن (چپ یا راست) دچار ضعف عضلانی، محدودیت حرکتی یا سفتی عضلات می ‌شود. وقتی رشد مغز در حین تکامل با مشکل مواجه شود یا آسیب به مغز وارد گردد این مشکل رخ می دهد. کودکانی که به این عارضه مبتلا هستند به جز مشکلات حرکتی دچار ضعف در هماهنگی دست و پا، مشکلات گفتاری یا یادگیری مواجه می شوند. شدت علائم این اختلال در افراد مختلف متفاوت است اما مداخلات درمانی سریع به بهبود عملکرد و افزایش کیفیت زندگی آنها کمک می کند. 

در ادامه قصد داریم این عارضه مغزی را به طور مفصل تر بررسی نماییم و در انتها بهترین مرکز درمان فلج مغزی را به شما

فلج مغزی همی پلژی چیست؟

فلج مغزی همی ‌پلژی در اثر عوامل مختلفی در دوران جنینی، نوزادی یا حتی پس از تولد ایجاد می شود. در ادامه به طورمفصل و به طور مجزا این عارضه را مورد بررسی قرار می دهیم. 

تعریف فلج مغزی همی پلژی و تفاوت آن با سایر انواع فلج مغزی

فلج مغزی همی‌ پلژی زمانی اتفاق می افتد که مغز کودک در بارداری، حین زایمان یا نوزادی دچار آسیب شده باشد یا رشد مغز کامل نشده باشد. این نوع فلج مغزی یک طرف بدن را تحت تاثیر قرار می دهد و در همان طرف فرد احساس ضعف در عضلات، سفتی و سختی در عضلات (گرفتگی عضلات) را مشاهده می کند. همی ‌پلژی برخلاف فلج کامل یک سمت (همی‌پلژی در سکته مغزی)، اغلب از زمان تولد وجود دارد و با اختلال در هماهنگی حرکتی و عملکرد اندام ‌ها همراه است.

فلج مغزی همی ‌پلژی برخلاف انواع دیگر فلج مغزی تنها یک طرف بدن را درگیر می کند و دیگر فلج های مغزی مانند دی ‌پلژی یا کوادری‌ پلژی کل بدن را درگیر کرده و همچنین فلج مغزی دی ‌پلژی اسپاستیک فقط اندام ‌های پایینی را تحت تأثیر قرار می دهد. مغز در این نوع فقط یک سمت آن آسیب دیده است و در فلج مغزی دی ‌پلژی بخش‌ های مرکزی مغز دچار آسیب شده اند. لازم به ذکر است که در همی ‌پلژی مشکلات حسی و هماهنگی حرکتی در یک سمت بدن بیشتر مشاهده می شود.

علت ‌ها و عوامل ایجاد فلج مغزی همی ‌پلژی

فلج مغزی همی ‌پلژی در اثر عوامل مختلفی در دوران جنینی، نوزادی یا حتی پس از تولد ایجاد می شود. یکی از دلایل مهم و رایجی که منجر به بروز این اختلال می شود سکته مغزی در دوران جنینی یا نوزادی است که به علت مشکل در خون ‌رسانی به مغز رخ می‌ دهد. زمانی که جریان خون به بخش ‌هایی از مغز قطع شود، نواحی مسئول حرکت در مغز دچار آسیب می شوند و این موضوع به فلج مغزی همی‌ پلژی منجر می ‌گردد. همچنین عفونت‌ های دوران بارداری مانند سرخجه، زیکا یا توکسوپلاسموز مانع از رشد طبیعی مغز می شوند و اختلالات حرکتی در نوزادان اتفاق می افتد. این عفونت‌ ها می ‌توانند به ‌طور مستقیم به سلول ‌های مغزی آسیب برسانند و مشکل ایجاد نمایند.

به جز عوامل پیش از تولد در حین زایمان نیز آسیب هایی رخ می دهد که موجب بروز همی پلژی می شود. مشکلاتی مانند کمبود اکسیژن (هیپوکسی) یا فشار زیاد در هنگام تولد به‌ طور قابل‌ توجهی به مغز آسیب رسانده و باعث اختلال در عملکرد حرکتی نوزاد می شود. همچنین آسیب ‌های پس از تولد مانند عفونت‌ های شدید، تروما یا خونریزی‌ های مغزی نیز عامل ایجاد این اختلال می باشند.

نحوه تشخیص فلج مغزی همی پلژی در کودکان و بزرگسالان

تشخیص در کودکان معمولاً از طریق مشاهده تأخیر در رشد حرکتی و عدم هماهنگی در حرکات بدن انجام می ‌شود. والدین از رفتارهای کودک متوجه می شوند که کودک یک سمت بدن خود را کمتر استفاده می‌ کند یا در راه رفتن با مشکل مواجه است. پزشکان از طریق معاینه فیزیکی، آزمایش‌ های نورولوژیکی و تصویربرداری مغزی مانند MRI علت را بررسی می‌ کنند.

در بزرگسالان اگر علائم از دوران کودکی وجود داشته باشد، معمولاً سابقه پزشکی به تشخیص کمک می‌ کند. اما اگر علائم جدیدی دیده شود پزشکان علل  دیگری مانند سکته مغزی یا آسیب تروماتیک را بررسی می کنند. در این صورت آزمایش ‌هایی مانند الکتروانسفالوگرافی (EEG) یا سی ‌تی ‌اسکن برای تأیید تشخیص استفاده می ‌شود.

علائم فلج مغزی همی پلژی

علائم فلج مغزی همی‌ پلژی با توجه به میزان و محل آسیب وارده متفاوت می باشد و برخی از مهم ‌ترین علائم این اختلال عبارتند از:

ضعف عضلات یا اسپاستیسیتی (گرفتگی و سفتی عضلات) در یک سمت بدن که موجب محدودیت حرکتی می شود و در مراحل رشدی مانند نشستن، راه رفتن یا گرفتن اشیا تاخیر ایجاد می شود.

کودکان ممکن است یک طرف بدن را کمتر از سمت دیگر استفاده کنند. مثلاً هنگام بازی کردن یا گرفتن اسباب‌ بازی از یک دست بیشتر استفاده می ‌کنند.

راه رفتن همراه با لنگیدن، تعادل ضعیف یا کشیدن پا هنگام راه رفتن از علائم رایج در کودکان مبتلا به همی ‌پلژی است.

در سمت آسیب ‌دیده تون عضلانی افزایش (اسپاستیک) یا کاهش (شل) می یابد.

برخی از کودکان دچار کاهش حس لامسه یا احساس غیرعادی مانند بی‌ حسی یا سوزن‌ سوزن شدن در سمت آسیب ‌دیده می ‌شوند.

برای کودکان مبتلا به فلج همی پلژی حرکات ظریف مانند بستن دکمه، نوشتن یا استفاده از قاشق و چنگال سخت می باشد.

اگر قسمتی از مغز که به زبان و گفتار مرتبط است دچار آسیب شود کودک در تلفظ کلمات یا بیان جملات مشکل خواهد داشت که نیازمند خدمات گفتار درمانی فلج مغزی است.

به مرور به دلیل فلج همی پلژی تغییر شکل اندام ‌ها، کوتاهی عضلات یا مشکلات اسکلتی مانند انحراف ستون فقرات (اسکولیوز) در سمت آسیب ‌دیده رخ می دهد.

 همچنین مشکلات شناختی و یادگیری نیز علائم دیگر است که کودکان دچار مشکلات تمرکز، یادگیری یا حل مسئله می شوند.

انواع فلج مغزی همی پلژی و تفاوت‌ های آن‌ها

این نوع فلج مغزی چند نوع مختلف دارد که هر کدام علائم و دلایل مختلفی دارد و به صورت های مختلف ظاهر می شوند.

فلج مغزی همی پلژی اسپاستیک (Spastic Hemiplegia)

شایع ترین نوع همی پلژی این نوع است که در آن افزایش غیرطبیعی تون عضلانی (اسپاستیسیتی) در یک سمت بدن دیده می ‌شود. این افزایش تون عضلانی به‌ صورت گرفتگی و سفتی در عضلات دست، پا یا هر دو ظاهر می‌ شود و حرکات ارادی فرد را محدود می‌ کند. کودکان مبتلا به این نوع فلج مغزی اغلب حرکات سخت، غیرطبیعی و بدون هماهنگی دارند که می‌ تواند بر روی فعالیت‌ های روزمره مانند راه رفتن، گرفتن اشیا یا حتی تعادل مشکل ایجاد کند.علائم همی ‌پلژی اسپاستیک در اندام های مختلف یه صورت زیر است.

در پاها باعث کشیدگی عضلات پا در هنگام راه رفتن می شود ‌و باعث می گردد تا کودک به ‌جای قدم برداشتن، پای آسیب ‌دیده را روی زمین بکشد.

در دست‌ ها گرفتگی عضلات دست باعث می شود انگشتان در حالت خمیده یا مشت ‌شده باقی بمانند که این وضعیت توانایی گرفتن اشیا مانند اسباب بازی را کاهش می ‌دهد.

سمت آسیب‌ دیده معمولاً کمتر فعال است و کودک بیشتر از سمت سالم بدن خود استفاده می‌ کند.

همی‌ پلژی شل یا هیپوتونیک (Hypotonic Hemiplegia)

همی‌ پلژی شل نوعی از فلج مغزی همی پلژی است که در آن تون عضلانی در سمت آسیب ‌دیده کاهش می ‌یابد. در این نوع عضلات شل، بی‌ حال و ضعیف به نظر می ‌رسند و عدم کنترل یک سمت بدن وجود دارد و کودک نمی تواند از عضلات خود استفاده کند. در صورتی این فلج اتفاق می افتد که اختلال و آسیب بزرگی در مغز رخ داده باشد و قسمت هایی که مسئول کنترل حرکتی هستند و هماهنگی عضلات بر عهده آنهاست دچار آسیب شده باشند. علائم همی‌ پلژی شل عبارتند از:

ضعف عضلانی شدید به این صورت که کودکان نمی توانند به صورت ثابت در یک حالت بمانند. یعنی در دوران نوزادی ممکن است سر خود را به‌ سختی نگه دارند.

مهارت‌ هایی مانند غلت زدن، نشستن، خزیدن و راه رفتن در این کودکان به ‌طور قابل ‌توجهی با تأخیر انجام می ‌شود.

ضعف در عضلات مرکزی و اندام‌ ها باعث می‌شود کودکان در حفظ تعادل و هماهنگی حرکتی دچار مشکل شوند.

مانند سایر انواع همی ‌پلژی، یک سمت بدن تحت تأثیر قرار می‌ گیرد، اما تفاوت ان این است که این تأثیر به صورت ضعف و بی‌حالی است و اسپاستیسیتی نقشی ندارد.

فلج مغزی همی پلژی دیسکینتیک (Dyskinetic Hemiplegia)

همی‌ پلژی دیسکینتیک نوعی از فلج مغزی است که با حرکات غیرارادی مشخص می شود و نمی توان آن را کنترل نمود. این حرکات شامل پیچش، لرزش یا انقباضات ناگهانی هستند و در زمان هایی چون استرس، خستگی یا تلاش برای انجام فعالیت‌ های ارادی تشدید شوند.

در این نوع عضلات گاهی شل و گاهی بیش از حد سفت هستند و تون عضلانی متغیر است. علائم همی‌ پلژی دیسکینتیک شامل حرکات غیر ارادی، تون عضلانی متغیر، مشکلات هماهنگی و تعادل و شدت متغیر علائم می باشد و به دلیل کمبود اکسیژن (هیپوکسی)، عفونت‌ های دوران جنینی یا زایمان دشوار ایجاد می شود.

همی ‌پلژی آتاکسیک (Ataxic Hemiplegia)

همی‌ پلژی آتاکسیک بسیار نادر است و کمتر اتفاق می افتد. در این نوع فلج مغزی همی پلژی به دلیل آسیب به مخچه یا مسیرهای عصبی مربوط به تعادل و هماهنگی، مشکلات تعادلی، هماهنگی و کنترل دقیق حرکات در سمت آسیب ‌دیده بدن مشاهده می شود و کودکان معمولاً دچار لرزش‌ های نامطلوب (ترمور) یا حرکات غیرعادی و بی‌ ثبات هستند. این آسیب باعث می‌ شود که فرد نتواند به‌ طور دقیق و هماهنگ حرکات خود را کنترل کند و قادر به انجام فعالیت‌ هایی که نیاز به دقت دارند مانند نوشتن، بستن دکمه یا استفاده از قاشق و چنگال نباشد.

تفاوت اصلی بین انواع فلج مغزی همی پلژی در تون عضلانی هر کدام و نوع آسیب به مغز است. همی ‌پلژی اسپاستیک با گرفتگی عضلات مشخص می ‌شود و همی‌ پلژی شل باعث شلی عضلات و کم‌ تحرکی می شود. در همی پلژی دیسکینتیک حرکات غیرارادی دیده می شود و فلج آتاکسیک با مشکلات تعادلی و لرزشی مشخص می شود. این تفاوت ‌ها بر روند درمان و بهبودی تأثیر می ‌گذارند، به ‌طوری‌ که نوع فلج مغزی اسپاستیک معمولاً به درمان ‌های کاهش‌ دهنده اسپاستیسیتی و انواع دیگر به درمان‌ های تعادلی و کنترل حرکتی نیاز دارند.

راهکارهای درمانی برای بهبود وضعیت بیماران

کاردرمانی فلج مغزی یکی از مهم ‌ترین درمان‌ ها برای کودکان و بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی همی‌ پلژی است. با استفاده از تکنیک ‌های مختلفی مانند تمرینات کششی، تقویتی و حرکات اصلاحی به بیماران کمک می‌ کنند تا توانایی ‌های حرکتی خود را بهبود بخشند و از بروز آسیب های دیگر جلوگیری کنند.

کاردرمانی بیشتر برای فلج آتاکسیک و … مناسب است و مهارت ‌های حرکتی ظریف مانند نوشتن، غذا خوردن، لباس پوشیدن و دیگر فعالیت‌ های روزمره را بهبود می بخشد. متخصص کاردرمانی جسمی کودکان از ابزارهای ویژه ای استفاده می کنند تا عضلات دست را تقویت کنند و همچنین بین دست ها و چشم هماهنگی ایجاد نمایند.

گفتاردرمانی نیز برای کودکانی مناسب است که دچار مشکلات گفتاری و زبانی شده اند و قادر به برقراری ارتباط نیستند. گفتاردرمان از روش های متناسب با وضعیت فرد برای رفع مشکلات استفاده می کند.

همچنین استفاده از داروها برای کاهش علائم خاص مانند اسپاستیسیتی (سفتی عضلات) یا حرکات غیرارادی (دیسکینزی) ضروری است. داروهایی مانند دیازپام، بوتاکس، باکلوفن یا دنتولین می ‌توانند به کاهش تنش عضلانی و بهبود حرکت کمک کنند. توجه داشته باشید این داروها باید تحت نظارت دقیق پزشک تجویز شوند.

در صورتی که فلج مغزی همی پلژی شدید باشد از روش جراحی استفاده می شود و جراحی برای کاهش اسپاستیسیتی، اصلاح انحرافات اسکلتی مانند اسکولیوز یا حتی اصلاح وضعیت مفاصل مناسب است.  

استفاده از ارتزهای مخصوص (بریس‌ ها) ، ساخت کفش طبی ، ساخت کفی طبی در بهبود راه رفتن و جلوگیری از تغییرات ساختاری در بدن مانند انحنای ستون فقرات یا تغییرات در مفاصل پیشنهاد می شود. با کمک این دستگاه ها به عملکرد درست عضلات کمک می کنند و به دیگر قسمت های بدن فشار کمتری وارد می شود.

گفتاردرمانی برای فلج مغزی همی پلژی

همانطور که گفته شد فلج همی پلژی موجب اختلال در گفتار و زبان می شود و کودک نمی تواند از طریق گفتار و زبان با دیگران ارتباط برقرار کند و در نتیجه احتیاج به گفتاردرمانی دارد. گفتاردرمانگران با استفاده از تمرینات و روش ‌های مختلف به بهبود این مشکلات کمک می ‌کنند. این تمرینات عبارتند از:

تمرینات تقویت عضلات دهان و زبان (Oral Motor Exercises)

برای قدرت بخشیدن و ایجاد هماهنگی بین عضلات دهان، زبان، لب ‌ها و حلق تمرینات خاص استفاده می‌ شود که برای کودکانی که دچار مشکلات در بلع، تلفظ یا صحبت کردن هستند بسیار مفید است.

برای تقویت عضلات لب‌ ها از کودک می خواهند لب‌ ها را به سمت جلو بیاورد و سپس لب ها را بسته نگه دارد و ‌باز کند.

همچین تمرینات تقویت زبان برای فلج مغزی همی پلژی اینگونه است که زبان را به سمت سقف دهان حرکت دهد و همچنین با جلو بردن زبان و قرار دادن زبان به نقاط مختلف دهان آن را تقویت کند.

برای تقویت عضلات فک نیز به جلو عقب فک را حرکت دهد و به سمت های مختلف بچرخاند.

تمرینات تنفسی (Breathing Exercises)

برای اینکه کودک بتواند صدا تولید کند و گفت و گو کند باید تمرینات تنفسی انجام دهد. کودکان مبتلا به همی پلژی در هنگام صحبت کردن نمی توانند تنفس خود را کنترل نمایند و در نتیجه دچار مشکل در حرف زدن می شوند و تمرینات تنفسی مناسب گفتاردرمانی برای این کودکان عبارتند از:

تمرینات تنفس دیافراگمی به این صورت که از دیافراگم تنفس انجام شود و از قفسه سینه نباشد. این کار به کنترل بهتر تنفس کمک می ‌کند و از خستگی زودهنگام در حین صحبت جلوگیری می‌ نماید.

تمرینات بازدمی نیز اینگونه است که کودک بازدم طولانی داشته باشد تا بتواند عضلات تنفسی را تقویت کند و گفتار را کنترل نماید.

تمرینات تلفظ (Articulation Exercises)

تلفظ کودکان مبتلا به همی پلژی نیاز به تقویت دارد و با کمک گفتاردرمانان می توان به بهبود این مشکل کمک نمود. گفتاردرمان در جلسات گفتاردرمانی طریقه تلفظ کلمات را می آموزد و همچنین از کودک می خواهد ابتدا کلمات ساده را تمرین کند و سپس در جمله قرار داده و تکرار کند تا تلفظ آن ‌ها را یاد بگیرد. در این جلسات تمریناتی مانند حرکت زبان به سقف دهان یا پشت دندان‌ ها برای تولید صداهای خاص نیز صورت می گیرد.

تمرینات تقویت قدرت گفتار (Speech Strengthening Exercises)

افراد مبتلا به فلج مغزی همی ‌پلژی ممکن است در قدرت گفتار و بیان خود ضعف داشته باشند. برای تقویت قدرت گفتار، تمرینات زیر می ‌تواند مفید باشد:

تمرین تکرار صداهای بلند به این صورت است که به کودک آموزش داده می‌ شود تا صداها را با قدرت بیشتر تولید کند تا صدای او واضح ‌تر و بلندتر شود.

تمرینات گفتار با استفاده از ابزار کمکی نیز انجام می شود و گفتاردرمانان از اپلیکیشن های خاصی برای این کار بهره می برند.

تمرینات درک و پردازش زبان (Language Comprehension and Processing Exercises)

عدم درک و پردازش زبان نیز از مشکلات شایع در این کودکان است که گفتاردرمانگران از تمرینات مختلف برای بهبود این مهارت‌ ها استفاده می‌ کنند:

با سوال پرسیدن کودک را در موقعیت های مختلف قرار می دهند و کمک می کنند تا بتواند زبان خود را تقویت کند.

به کودک آموزش داده می ‌شود که جملات ساده و صحیح بسازد تا مهارت‌ های زبانی او تقویت شود.

تمرینات هماهنگی بین گفتار و حرکت (Speech-Motor Coordination Exercises)

کودک باید بتواند در هنگام حرف زدن اندام های خود را به صورت هماهنگ حرکت دهد. تمرینات مناسب گفتاردرمانی برای تقویت هماهنگی بین حرکت ‌های دهانی و تولید صدا عبارتند از:

تمرینات هماهنگ‌ سازی دست و زبان موثر می باشد و کودک از دست خود برای تولید حرکت‌ های خاص در زبان استفاده می کند. مثلاً زبان را به دندان‌ ها می زند در حالی که دست خود را حرکت می ‌دهد.

تمرینات هماهنگ ‌سازی با فعالیت‌ های روزمره فلج مغزی همی پلژی نیز اینگونه است که در هنگام انجام کارهای روزمره مانند خوردن، نوشیدن یا بازی کردن حرف بزند و هماهنگی بین گفتار و حرکت ایجاد کند.

مرکز گفتاردرمانی غرب تهران

مرکز توانبخشی طراوت در غرب تهران در محدوده تهرانسر واقع است یک مرکز روانشناسی، گفتاردرمانی، کاردرمانی و فیزیوتراپی است که متناسب با وضعیت کودکان و بزرگسالان خدمات ارائه می دهد و برنامه مناسب با وضعیت طراحی می گردد. فلج مغزی همی پلژی از مشکلاتی است که در کودکان یا بزرگسالان اتفاق می افتد و در این مرکز با ابزارها و تکنیک های خاص درمانی به کاهش علائم و بهبودی فرد می پردازند. در مرکز طراوت محیطی آرام و بدون تنش برای کودک آماده است که بدون اضطراب و استرس تمرینات گفتاردرمانی خود را انجام دهد و موفقیت کسب نماید.

برای اطلاعات بیشتر یا رزرو وقت ملاقات می ‌توانید با مرکز گفتاردرمانی تهرانسر تماس بگیرید یا از طریق وب‌ سایت اقدام کنید.