روانشناسی نقاشی کودک

روانشناسی نقاشی کودک به بسیاری از احساسات درونی و نیازهای کودکان پی می برد. ممکن است بارها برای مراقبین و والدین پیش آمده باشد که کودکشان تمایلی ندارد یا نمی تواند آن چه را که در درونش احساس می کند به صورت قابل فهمی با دیگران در میان بگذارد. در این میان بسیاری از والدین راه های مختلفی را برای ایجاد رابطه ای صمیمی با کودکشان امتحان کرده اند. اما متاسفانه در بیشتر اوقات این راه ها هم به بن بست رسیده اند. حتی گاهی اوقات در این مواقع احساس ناامیدی به سراغ این والدین آمده است. اما با توجه به پیشرفت های روزافزون در رشته های تخصصی، این بار روانشناسی نقاشی برای کودکان توانسته است بسیاری از این ابهامات را برطرف کند. در این مطلب به اهمیت نقاشی و تفسیر آن برای بیان احساسات و افکار درونی کودک می پردازیم. همچنین نمادهای نقاشی کودکان را هم بررسی می کنیم. لطفاً تا انتهای مطلب همراه ما باشید تا با هم دنیای کودکان را که اغلب به هنر علاقمند هستند را کشف کنیم.

اهمیت نقاشی در رشد روانی و عاطفی کودکان

معمولاً کودکان به هنر علاقمند هستند. نقاشی در میان کودکان محبوبیت خاصی دارد و روشی آسان برای بروز خلاقیت و ابزار خویشتن است. بر طبق تحقیقات آکادمی روانکاوی کودکان و بزرگسالان آمریکا، نقاشی می تواند احساسات فرد را به سطح بیاورد. همچنین نقاشی چیزهایی را نشان می دهد که شاید کودک نمی تواند در قالب کلمات بیان کند. درنتیجه، تفسیر نقاشی می تواند پنجره ای برای درک بهتر آنان باز کند. اغلب اوقات کودکان خود را در نقاشی هایشان تجلی می دهند. این ها می تواند احساسات یا مشکلی باشد که او را آزار داده است یا نشان از نگرانی یا حادثه ای باشد که کودک با آن درگیر است.

ناگفته نماند، چیزهایی که از نقاشی به دست می آید، نمی تواند برای تشخیص کافی باشد. این ها فقط نشانه هایی هستند که با آن می توانید کودک را بهتر بشناسید. با نقاشی می تواند ناراحتی کودک را تشخیص دارد که آیا گذارست یا دائمی است. درست است که نمی توان با یک تفسیر به درک کافی از کودک رسید، اما نقاشی ها در طول زمان و با تکرار عناصر اهمیت بیشتری پیدا می کنند. از طرف دیگر، حرف ها و داستان هایی که کودک در نقاشی ارائه می دهد در تفسیر نقاشی بسیار مهم هستند.

در بیشتر مواقع، اولین نگاه به نقاشی کودک می تواند احساسات و عواطف او را نشان دهد. به تصویر نگاه می کنید و می توانید ببینید که او چه احساسی دارد؟ افسرده است یا آشفته؟ این سرنخ ها در روانشناسی نقاشی کودک اهمیت داشته و می تواند به شناخت احساسات و تفکرات کودکان بیانجامد. همان طور که می دانید برای کودک ،صحبت از احساساتی مانند شرم، عصبانیت، اندوه، غم و ….. بسیار ناشناخته و حتی دشوار است. حالا چطور می توانیم به این احساسات در فرزندمان پی ببریم؟ یکی از بهترین راه ها، نقاشی کردن است که کودک در آن می تواند احساسات درونی اش را ابراز کند. حتی ممکن است چیزهایی را که نمی تواند به طور شفاهی به اشتراک بگذارد در نقاشی بیان کند. شیوه نقاشی کودک و بیان هنری اش به درمانگر و والدین اجازه می دهد که مبارزه های درونی کودک واضح تر شود. به این ترتیب است که ما با بینش جدیدی در هدایت و تربیت فرزندمان می توانیم قدم برداریم.

طبق تحقیقات همچنین در کودکان اوتیسم مشخص شده است که هنردرمانی و آموزش نقاشی توسط مادر، پرستا، مراقب یا درمانگر ،تاثیر بسیار مثبت و درخور توجهی بر تعاملات اجتماعی کودکان مبتلا به طیف اختلال اوتیسم دارد. گرچه کودک از طریق مختلف به برقراری ارتباط می پردازد، اما ارتباط کلامی فقط بینش کمی از آن چه در ذهن هرکسی وجود دارد را ارائه می دهد. در روانشناسی نقاشی کودک به یقین درک عمیق تری از وضعیت روانی و روحی شخصیت کودک پیدا می کنیم. همچنین به والدین و درمانگران سرنخی می دهد تا در موقعیت های استرس زا و مشکل به کودک کمک کنند.

• نقاشی به عنوان ابزاری برای ارتباط غیرکلامی در روانشناسی نقاشی کودک

ما در بیشتر مواقع از ارتباط کلامی برای درک فرزندانمان استفاده می کنیم. اما با این حال، تنها ۱۰ درصد توانایی انسان در برقراری ارتباط را شامل می شود. مطالعه و دانش سایر اشکال ارتباطی برای والدین اهمیت زیادی دارد. چرا که اغلب کودکان از احساسات خود آگاه نیستند و نمی توانند آن ها را بیان کنند. بعلاوه، کودکان خردسال به اندازه کافی در حرف زدن مهارت ندارند. مطالعه و بررسی نقاشی کودکان برای درک ذهنیت وی روشی بسیار مناسب است. به او وسایل رنگ آمیزی و نقاشی بدهید یا مجموعه ای آب رنگ و مداد رنگی را به او اختصاص دهید. حالا به رنگ ها و خطوط و اشکالی که  ترسیم می کند توجه کنید. مطمئن هستیم که چیزهای زیادی از درون آن نقاشی به شما گفته می شود.

درمانگران هم بر این باور هستند که نقاشی راهی مناسب است برای بیان استرس و در زمان سخت می تواند راهی برای تسکین باشد. پزشکان همچنین در معالجه مشکلاتی مانند مکیدن انگشت، لکنت زبان، خیس کردن تختخواب و موارد بسیار دیگر از طریق هنردرمانی موفق بوده اند. درمانگران به پرستاران کودک هم توصیه می کنند که در حین مراقبت و نگهداری از کودکان با کشیدن نقاشی همراه آن ها به افزایش خلاقیت کودک کمک کنند.

روانشناسی شخصیت کودک از روی نقاشی

اولین نگاه به نقاشی فرزند شما گاهی اوقات می‌تواند احساسات او را نشان دهد. به تصویر نگاه کنید و ببینید که چه احساسی دارید؟ آیا به نظر می‌رسد که او افسرده یا آشفته است؟ پاسخ به این سؤال اولین سرنخ شما را برای دستیابی به تفکرات فرزندتان رقم خواهد زد. در ادامه به بررسی رنگ ها و معانی آن ها و همچنین نمادها و اشکال تکرارشونده در روانشناسی نقاشی کودکان می پردازیم.

رنگ ها و معانی آن ها در نقاشی کودکان، روانشناسی نقاشی کودک

کودکان همچنان که بزرگ می شوند در معرض طیف گسترده ای از عواطف و تجربیات قرار می گیرند. هر چیزی که با آن ها روبرو می شوند برایشان جدید و هیجان انگیز است. پاسخ یک کودک سالم به همه این ورودی های احساسی و اطلاعات این خواهد بود که از طیف گسترده ای از رنگ ها در نقاشی های خود استفاده می کند. هر چقدر که کودک از رنگ های بیشتری استفاده کند، به این معناست که در زندگی شادتر، خوشحال تر و هیجان زده تر است. رنگ ها همچنین می توانند در بیان بهتر احساسات کمک کنند. به این صورت که اگر یک رنگ خاص در نقاشی کودکی بیش از حد باشد، ممکن است نشانگر وضعیت عاطفی کودک باشد که مطابق یافته های روانشناسی نقاشی کودک تفسیر می شود. انتخاب رنگ از جهات زیر قابل توجه خواهد بود:

• زرد نشان دهنده هوش و طبیعی گرم است.
• رنگ سبز هم رنگ کسانی است که دوست دارند متفاوت باشند و هنرمندانه و باهوش هستند.
• رنگ قرمز هم رنگ هیجان است. این رنگ ممکن است بیشتر در کودکانی استفاده شود که نمی خواهند چیزی را از دست بدهند. همچنین رنگ قرمز در میان کودکان بسیار محبوب است.
• رنگ صورتی هم نیاز به عشق و قدردانی را نشان می دهد و مورد علاقه دختران است.
• رنگ سیاه و بنفش هم حاکی از تسلط است. این رنگ در میان کودکانی که خواستار تسلط هستند دیده می شود. آبی از جمله رنگ هایی است که در کودکانی که طبیعتی دلسوز دارند استفاده می شود.

نمادها و اشکال تکرارشونده در نقاشی های کودکان

در روانشناسی نقاشی کودک عناصری را بیشتر تفسیر می کنند که از بقیه بیشتر تکرار شده اند و بنیادی هستند. اگر کودک در نقاشی خود خطوط ناکاملی می کشد و آن را ناقص می گذارد، ممکن است نیاز به تشویق داشته باشد. این چنین نقاشی هایی برای یک کودک خردسال، نشان از احساس ناامنی اوست. همچنین این خطوط تکرارشونده ناتمام می تواند نشان از یک شخصیت تکانشی گاه به گاه باشد. توجه داشته باشید که این الگوها اگر برای طولانی مدت ادامه پیدا کند، ممکن است والدین نیاز به گفتگو با یک روان شناس کودک داشته باشند. پاک کردن و تصحیح بیش از حد هم می تواند نشان از سطح اضطرابی بالای کودک باشد. حتی تزیین های بیش از حد هم می تواند نشانه نیاز کودک به توجه بیشتر باشد. نکته مهم اینجاست که باید به اشکال و نمادهای تکرارشونده توجه داشته باشید.

همچنین فراموش نکنید در زمان تفسیر نقاشی کودک از دستور دادن و نظر دادن در مورد چگونگی نقاشی خودداری کنید. به کودک نگویید چطور نقاشی کند یا مثلاً صورت آبی نداریم یا درخت ها نباید صورتی باشند. چرا که استفاده از رنگ های غیرواقعی یا موضوعاتی عجیب و جدید می توانند نشانه خلاقیت کودک باشند. پس به وی اجازه دهید تا خلاقیتش را شکوفا کند.

تفاوت های نقاشی کودکان در مراحل مختلف رشد

آثار هنری و نقاشی کردن از راه های ارتباطی کودکان هستند که شخصیت آن ها را نمایان می کنند. یعنی با بررسی این نقاشی ها اطلاعات دقیقی در مورد کودک خردسال به دست می آید. همه والدین انتظار دارند که معانی مختلفی از نقاشی های فرزند خود به دست آوند. اما فراموش نکنید که گاهی اوقات، نقاشی ها فقط نقاشی هستند بدون این که هیچ گونه معنی خاصی داشته باشند. البته گاهی اوقات نقاشی کودکان حاوی معانی عمیق و مختلفی درباره شخصیت کودکان است. بنابراین لازم نیست به صورت وسواسی و بیش از اندازه نقاشی کودک خود را بررسی کنید. فقط کافیست که به کودک فرصت دهید تا منظور خود را از نقاشی که کشیده است بیان کند. بعلاوه، نقاشی کردن دارای ۳ مرحله است، خط خطی کردن، نقاشی ساده و طراحی کردن. در ادامه به بررسی معانی نقاشی کودکان در سنین مختلف می پردازیم که از نظر روانشناسی نقاشی کودک حائز اهمیت است.

نقاشی های دوران نوزادی تا ۳ سالگی، روانشناسی نقاشی کودک

در این مرحله، هیچ نوع واقع گرایی در تصاویری که توسط کودک کشیده می شود وجود ندارد. البته شاید به نظر برسد که تصویری در صفحه وجود ندارد. اما گاهی اوقات هم کودکان در نقاشی های خود به ” واقع گرایی مستحکم” می پردازند. به این معنا که ممکن است کودک با خط خطی های خود تصویری را شبیه ماشین یا خانه کشیده باشد!

نقاشی های کودکان ۴ تا ۷ ساله در روانشناسی نقاشی کودک

در این مرحله کودکان تلاش می کنند تصاویری را که با چشم خود مشاهده می کنند بر روی کاغذ پیاده کنند. آن ها ممکن است ساده ترین چیزها مانند کامیون، اتومبیل شخصی، چهره، درخت و خانه را ترسیم کنند. در این مواقع، معمولاً هیچگونه جزئیات واقعی از این نقاشی دیده نمی شود و در پایان مرحله هم، شروع به اضافه کردن موارد خاصی به نقاشی می کنند از جمله گل هایی در جلوی خانه یا لباس هایی که بر روی طناب آویزان شده اند.

نقاشی های کودکان ۸ سال به بالا، روانشناسی نقاشی کودک

در این مرحله هم می توانید طرح هایی پیشرفته را مشاهده کنید که کودک ترسیم کرده است. مثلاً اقیانوسی شامل ستاره های دریایی، آبشارها ،توپ ساحلی یا حتی افرادی که لباس های غواصی به تن دارند هم در نقاشی دیده شوند. معمولا ًدر این سنین نقاشی چهره های انسان جزئیات بیشتری دارند. به این ترتیب در نقاشی های کودکان در این مرحله از نظر روانشناسی نقاشی کودک دارای عمق و واقع گرایی بیشتری است.

بررسی روانشناسی نقاشی کودک در سنین مختلف

در ادامه مبحث به صورت مفصل تر به بررسی روانشناسی نقاشی کودکان در سنین ۳، ۴، ۶ و ۷ ساله می پردازیم.

• روانشناسی نقاشی کودکان ۳ ساله

کودکان در سه سالگی با ترسیم خط و خطوط، تلاش می کنند تا احساسات درونی خود را بروز دهند. نقاشی های کودک در ۳ سالگی، آغاز نقاشی هایی است که در روانشناسی کودک از آن ها استفاده می شوند. در این سن، کودکان می توانند خطوط بسته را هم بکشند. تصاویری که کودکان سه ساله می کشند دربرگیرنده اشکال هندسی مانند مثلث، دایره و مستطیل است. در روانشناسی نقاشی کودک از دایره و مربع به عنوان مهم ترین اشکال برای انتقال مفاهیم و آگاه شدن از دنیای درونی کودکان اهمیت دارند.

به عنوان مثال، کشیدن خطوط گرد نشان از شخصیت نرم و منعطف کودک است و کودکانی که اشکال تیز و گوشه دار می کشند معمولاً نشان از پرخاشگری آنها است. کودکان سه ساله می توانند با توجه به توانایی صحبت گردن، منظور خود را از نقاشی هایی که ترسیم می کنند بیان کرده و روانشناس نقاشی کودک می تواند به احساسات نهفته کودک آشنا شود. در این سن، کودکان معمولاً از یک رنگ استفاده می کنند. اغلب فردی تنها را با دست و پا فقط به صورت یک خط مستقیم رسم می کنند. همچنین چون کودک در این سن رنگ ها را نمی شناسد، استفاده از رنگ ها جنبه تزئینی داشته و مفهومی را بیان نمی کند.

• روانشناسی نقاشی کودکان ۴ ساله

در این سن، کودک در نقاشی هایش الگوسازی می کند. اغلب چیزهایی که کودکان در این سن ترسیم می کنند، تفسیر و مفهوم خاصی دارند. در ۴ سالگی، کودک شروع به یادگیری کشیدن آدم ها می کند و به مرور در نقاشی هایش خورشید و خانه و کوه ها را هم اضافه می کند. نقاشی در این سن به طور سقین دارای معنا و مفهوم است چون کودک قبل از این که شروع به نقاشی کند، تصمیم می گیرد که چه چیزی را می خواهد بکشد.

• روانشناسی نقاشی کودکان ۶ ساله

قطعاً احساسات زیادی را می تواند از نقاشی های کودکان برداشت نمود. روانشناسی نقاشی کودک بر این باور است که جزئیاتی که د نقاشی کودکان دیده می شود، بیان کننده احساسات واقعی آن هاست. به عنوان مثال کودکان ۶ ساله به کشیدن خانه، خورشید، ابر و باران، درخت و آدمک علاقه زیادی دارند. معمولاً اگر این کودکان، نقاشی های پررنگ ترسیم کنند، نشان از استرس، احساسات قوی، عصبانیت یا عزم راسخ در کودک خواهد بود. اما اگر نقاشی کودک کمرنگ باشد، معمولاً نشان دهنده این است که وی روحیه لطیف تری دارد.

اگر در این سن کودک نقاشی هایی با دقت و جزئیات ترسیم کند، می تواند نشان از این باشد که احساس می کند باید بیش از حد تلاش کند. فراموش نکنید ،کیفیت نقاشی در کودکان ۶ ساله بسیار مهم است. خطوطی که شکسته، کم رنگ و مواج کشیده می شوند، احساس ناامنی و تردید کودک را نشان می دهد. اما خطوط آزاد، پررنگ و پیوسته در نقاسی کودک، می تواند امنیت و اعتماد به نفس کودک را نشان دهد.

• روانشناسی نقاشی کودکان ۷ ساله

اصولاً کودکان بین ۴ تا ۷ سال، تلاش می کنند که در نقاشی های خود چیزهایی را خلق کنند که با چشم خود قادر به دیدن آن ها هستند. مثلاً ممکن است ساده ترین چیزها مانند درختان، خانه ها، شکل های برچسب یا ماشین ها را ترسیم کنند. اغلب در نقاشی های این کودکان، جزئیات واقع گرایانه ای دیده نمی شود. مثلاً کودک ۷ ساله می تواند نمایش یا صحنه ای را در نقاشی خود خلق کند. حتی می تواند شخصی را بسیار متفاوت نقاشی کند.

توجه داشته باشید که کودکان در این سن قادر به تمرکز روی بعد سوم نیستند. اما معمولاً می توانیم شاهد رشد و پرمحتوا شدن نقاشی های داستان دار این کودکان باشیم که در آن ها اشیاء، ارتباط معنادار و درهم آمیخته ای با یکدیگر دارند. تمام نمادهایی که در نقاشی کودکان استفاده می شوند در روانشناسی نقاشی کودک مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرند.

چه زمانی باید با یک روانشناس کودک مشورت کنیم؟

در علم هنر درمانی گفته می شود که والدین ،مربیان و متخصصان سلامت به دنبال این نیستند که نقاشی های کودکان را تنها با هدف شناسایی ترس و اضطراب و ناراحتی مورد تجزیه و تحلیل قرار بدهند. یا حتی به دنبال تغییر رفتارهای قابل توجهی را ایجاد کنند. بلکه نقاشی ها ابزاری اضافی هستند که به راحتی در اختیار کودک قرار می گیرد تا درک رفتار روزانه کودک میسر شود. در حقیقت، در طی تحقیقات مشخص شده است که کودکانی که بیشتر نقاشی می کنند بسیار باهوش تر و خلاق تر هستند.

حتی گاهی اوقات ممکن است کودکان چیزهای ترسناک هم ترسیم کنند مانند آتش، افراد عصبانی، جنگ، سلاح و موارد بسیار دیگر. البته که کشیدن نقاشی های عجیب و غریب می تواند خوب باشد، اما اگر این روند در کودک شما به صورت روندی متداول ادامه داشته باشد، شاید بخواهید از یک روانشناس نقاشی کودک مشورت بگیرید. برای این منظور مرکز توانبخشی طراوت (تهرانسر) در غرب تهران به شما کمک خواهد کرد. برخی مواردی که در صورت مشاهده آن می توانید از روانشناس کودک در مرکز رفتاردرمانی طراوت کمک بگیرید عبارتند از:

• کودک از رنگ های تیره و تصاویر ناخوشایند زیادتر از حد معمول در نقاشی استفاده می کند.
• کودک مرتباً تصاویری خشن را ترسیم می کند.
• او شخص یا شیئی را به صورت قابل توجهی بزرگ تر از خودش در نقاشی ترسیم می کند.
• کودک برای چهره های انسانی، قسمت های بدن جدا شده ای را نقاشی می کند.

لازم است یادآوری کنیم، اهمیت دارد که به تصویری که کودک کشیده است نگاه کنید، اما هرگز به تفسیر خود از نقاشی های کودکتان اعتماد نکنید. ممکن است این چیزها کاملاً مضحک و عجیب باشند! اما بهتر است از او بپرسید که چه چیزی ترسیم کرده است، چراکه پشت هر شکلی می تواند معنای خاصی پنهان شده باشد.

سخن آخر

گفتیم که نقاشی کشیدن برای کودکان بسیار لذت بخش است و فرآیندی طبیعی است. در این نقاشی ها، کودکان احساسات خود را بیان می کنند و ترس ها، رویاها، کابوس ها و شادی های خود را با نقاشی بیان می کنند. همچنین به روانشناسی نقاشی کودک اشاره کردیم که چقدر می تواند در شناخت عواطف و ایجاد ارتباطات غیرکلامی به والدین و درمانگران و حتی مراقبین کودک تاثیرگذار باشد. برای دریافت اطلاعات تخصصی و مشاوره با درمانگران مرکز توانبخشی طراوت از طریق شماره تلفن هایی که در وب سایت درج شده است، به راحتی اقدام کنید. شما و ما می خواهیم که دیدگاه جهان پیرامون کودکان را بهتر بشناسیم.