رفتار درمانی کودکان یا رفتاردرمانی شناختی (CBT) یکی از روش های درمانی برای اختلالات سلامت روان است. این نوع درمان بر چگونگی تاثیر متقابل افکار و احساسات بر روی رفتار متمرکز است. توجه داشته باشید کودک برای این که بتواند از خدمات رفتاردرمانی بهره مند شود، الزامی به داشتن یک بیماری روانی تشخیص داده شده ندارد.
درواقع در این روش درمانی، تعداد جلسات درمانی مشخص است و شامل یک هدف توافق شده خواهد بود. در این جلسات، درمانگر به کودک کمک می کند تا یاد بگیرد الگوهای منفی را با الگوهایی سازنده تر جایگزین کند. در این شکل از درمان، تمرکز بر شناسایی و کمک به تغییر رفتارهای ناسالم مورد توجه است. در این مطلب در مورد رفتاردرمانی شناختی برای کودکان مضطرب، لجباز و ADHD و انتخاب مرکز توانبخشی و درمانگر واجد شرایط صحبت خواهیم کرد.
جهت رزرو نوبت خدمات با واحد نوبت دهی ارتباط بگیرید.
رفتار درمانی کودکان
روانشناس آمریکایی B.F SKINZ (بی.اف. اسکینز) که با بیماران روانی در بیمارستان ایالتی ماساچوست کار می کر، موفق به کشف رفتاردرمانی گردید. رفتار درمانی کودکان، نوعی گفتار درمانی است که به افراد کمک می کند تا افکار خود را بشناسند. همچنین این روش درمانی بر نحوه یادگیری و تغییر رفتارهای غیر مفید و ناسازگار طراحی و تدوین می شود. درحقیقت این نوع درمان به جای تمرکز بر گذشته، بر روی زمان حال و آینده تاکید و تمرکز دارد.
امروزه رفتار درمانی شناختی دارای کاربردهای عملی برای کودکان است. رویکرد این روش کمک به کودک در درک و شناخت الگوهای منفی و جایگزینی آن ها با الگوهای مثبت است. همچنین در این روش، مشاهده چیزها و کشف روش های جدید به کودک می آموزد که چگونه بتواند به جای وخیم تر کردن اوضاع در شرایط بحرانی و استرس زا، پاسخ های متفاوت و در جهت بهبود اوضاع را بیابد.
در این نوع درمان، کودکان می توانند استراتژی های واقع گرایانه برای بهبود هر چه بیشتر زندگی بیابند. در نهایت هم این روش های درمانی و استراتژی ها به عادت تبدیل شده و کسب مهارت های جدید در طول زندگی به کودکان کمک خواهد کرد. لازم به ذکر است که اگرچه رفتاردرمانی شناختی به طور کلی برای بهبود مشکلاتی از قبیل adhd طراحی نشده، اما برای کمک به روش های درمانی و تکمیل آن ها و برای بهبود علائم خاص مورد استفاده قرار می گیرد.
جلسات مداوم رفتار درمانی کودکان می تواند موارد زیر را کنترل و جایگزین کند:
- کج خلقی ها با خویشتن داری بیشتر جایگزین می شوند.
- مبارزه طلبی با مهارت های حل مسئله جایگزین می شود.
- افکار منفی با بهبود تصویر از خود جایگزین می شوند.
- تکانشگری با مکانیسم های جدید مقابله جایگزین می شود.
لازم به ذکر است، به طور کلی ممکن است افراد برای درمان موارد زیر به رفتار درمانی کودکان نیازمند باشند:
- اختلالات هراس
- اضطراب
- درمان افسردگی
- اختلال ptsd (استرس پس از سانحه)
- اختلال دوقطبی
- اختلال ADHD (نقص توجه و بیش فعالی)
- فوبیای اجتماعی
- اختلال وسواس فکری عملی
- اختلالاتی مانند خشم بیش از حد
- اختلالات مصرف مواد در کودکان و نوجوانان
- چاقی
- رفتارهای آسیب زننده مانند آسیب به بدن
در ادامه به شرح انواع رفتاردرمانی و همچنین شرح چند نمونه از اختلالاتی که نیازمند مراجعه به مراکز توانبخشی رفتار درمانی برای کودکان هستند می پردازیم.
انواع رفتار درمانی
رفتار درمانی به چند صورت انجام می شود و با توجه به وضعیت بیمار یک روش درمانی توسط متخصصین اجرا می گردد. در ادامه به انواع رفتار درمانی کودکان خواهیم پرداخت.
جهت رزرو نوبت خدمات با واحد نوبت دهی ارتباط بگیرید.
رفتار درمانی شناختی (Cognitive Behavioral Therapy – CBT)
رفتار درمانی شناختی یا CBT یک روش درمانی مناسب برای کودکانی است که احساساتی که دارند بر رفتار آنها تاثیر می گذارد. در این روش درمانی افکار منفی و غیرواقعی شناسایی می شود و افکار منطقی و مفید جایگزین آن خواهند شد. در رفتار درمانی شناختی این باور وجود دارد که در صورتی که کودک افکار اشتباه و منفی داشته باشد، احساسات ناخوشایندی در درون او ایجاد می شود و رفتارهای ناسالمی از خود بروز می دهد.
در CBT کودک یاد می گیرد تا افکار منفی خود را بنویسد و با شناخت افکار خود و بررسی شواهد واقعی این افکار را به چالش بکشد و بتواند راه های مناسب و منطقی ای را برای برطرف نمودن این مشکلات پیدا کند و تمرینات مناسبی انجام دهد.
رفتار درمانی کودکان از این طریق معمولاً بین ۱۲ تا ۲۰ جلسه به طول می انجامد و باعث می شود تا کودک دچار افسردگی، اضطراب، وسواس، ترس و حتی بی خوابی نشود. در رفتار درمانی شناختی بعد از پایان جلسات درمانی می تواند تکنیک های آموزش دیده را به کار گیرد و حال بهتری داشته باشد.
رفتار درمانی عقلانی-هیجانی (Rational Emotive Behavior Therapy – REBT)
رفتار درمانی عقلانی – هیجانی یا REBT روش درمانی است که توسط «آلبرت الیس» پایه گذاری شده است و هدف از انجام این روش درک رابطه بین باورها، احساسات و رفتارها می باشد. در رفتار درمانی عقلانی – هیجانی (REBT) گفته می شود که احساسات منفی ای که کودک دارد ریشه در اتفاقات بیرونی ندارد و به باورهای کودک در مورد آن اتفاق بستگی دارد. به طور کلی اگر باورهای منطقی و انعطاف پذیر باشند احساسات متعادلی نیز خواهند داشت و اگر باوری سخت گیرانه داشته باشند، دچار احساسات منفی و شدید می شوند.
در جلسات REBTکاردرمان به کودک کمک می کند تا باورهای اشتباه را بشناسد و با به چالش کشیدن باورهای خود، به باورهای درست برسد. به طور مثال کودکی که فکر می کند همه باید او را دوست داشته باشد در صورتی که این اتفاق نیفتد احساس ناراحتی شدیدی خواهد داشت و حال اگر باور خود را تغییر دهد و دوست داشتن دیگران اولویت او نباشد حال بهتری خواهد داشت. با کمک رفتار درمانی کودکان REBT این افراد بر روی احساسات خود کنترل بیشتری خواهند داشت زندگی منعطفی خواهند داشت.
رفتار درمانی دیالکتیکی (Dialectical Behavior Therapy – DBT)
رفتار درمانی دیالکتیکی یا DBT نوعی درمان است که توسط متخصص کاردرمانی انجام می گیرد. مناسب برای کودکانی است که احساسات شدیدی دارند و نمی توانند این احساسات را به خوبی کنترل کنند. این روش درمانی برای مشکلاتی مانند افسردگی شدید، خودآزاری، افکار خودکشی، اختلالات تغذیه ای و اضطراب به کار می رود. در این روش درمانی ابتدا رفتار خود را می پذیرد و تغییراتی را در رفتار ایجاد خواهد کرد.
همچنین رفتار درمانی دیالکتیکی شامل مهارت های تنظیم هیجان، تحمل فشار روانی، ارتباط مؤثر با دیگران و ذهن آگاهی می باشد و درمان به صورت جلسات فردی، گروهی انجام می گیرد و در خانه نیز باید تمرینات مناسب انجام شود. در کاردرمانی چگونگی شناخت احساسات و پذیرش آن بدون قضاوت آموزش داده می شود. همچنین طریقه بروز واکنش درست را خواهد آموخت تا در شرایط سخت آرام باشد و تصمیمات درستی بگیرد.
چه کودکانی نیاز به رفتار درمانی کودکان دارند؟
توجه داشته باشید رفتاردرمانی شناختی می تواند کودک را برای برخورد با شرایط خاص آماده کرده و تکنیک های آموزش داده شده می توانند کاملاً موثر باشند. معمولاً کودکانی با اختلالات زیر برای بهره مندی از رفتاردرمانی معرفی می شوند:
اختلالات خلقی و اضطراب
طی تحقیقات به عمل آمده این طور گزارش شده است که رفتار درمانی یک راه درمان موثر برای اختلالات خلقی و اضطراب کودکان و نوجوانان است. حتی در یک بررسی در سال ۲۰۱۵ از رفتار درمانی به عنوان “حمایت محکم” برای درمان موثر کودکان مبتلا به اختلالات اضطراب یاد شده است.
در این میان نقش والدین را فراموش نکنید. در سال ۲۰۱۰ در مطالعه ای به این نکته مهم اشاره شد که رفتار درمانی کودکان با نقش فعال والدین برای کودکان مضطرب بین ۳ تا ۷ سال، نتایج فوق العاده ای در برداشته است. درواقع با نقش موثر والدین و همکاری آن ها، نتایجی که از جلسات رفتاردرمانی به دست می آید، نشان دهنده بهبود قابل توجه در این بیماران است.
اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
کودکان مبتلا به بیش فعالی معمولاً در ساکت ماندن مشکل داشته و از خود رفتارهای تکانشی بروز می دهند. این دسته از کودکان از دارو برای درمان این اختلال استفاده می کنند اما به یاد داشته باشید که دارو، اولین و یا تنهاترین انتخاب برای درمان نیست. از جمله درمان های موثر در درمان بیش فعالی کاردرمانی در بیش فعالی است.
گاهی مشاهده می شود که کودکانی که دارو هم مصرف می کنند برخی از این علائم را به طور مداوم دارند. مطالعات نشان می دهد که رفتار درمانی کودکان و نوجوانان علاوه بر مصرف دارو نتایج بهتری را در پی دارد. حتی برای کودکان زیر ۶ سال، آموزش مدیریت رفتاری والدین قبل از تجویز دارو ضرورت دارد.
حتی آموزش والدین می تواند مهارت ها و استراتژی هایی را پیش روی آن ها بگذارد تا به فرزند مبتلا به adhd کمک کنند. این آموزش ها به روابط موفق در مدرسه و خانه می انجامد. فراموش نکنید که رفتار درمانی نیاز به زمان و تلاش دارد، اما برای کودک و خانواده بسیار ماندگار است.
ptsd و تروما
بدون شک، رفتار درمانی کودکان برای اختلال پس از تروما (PTSD) برای کودکان و نوجوانان یک درمان بسیار موثر است. پیگیری این روش درمانی فواید کوتاه مدت و بلند مدت داشته و نشان می دهد که نتایج فوق العاده چشمگیری در بهبودی این افراد دارد. حتی جلسات رفتار درمانی شناختی برای تروما یا ptsd مزمن و حاد با تجربیات آسیب زای ایجاد شده، برای خردسالان هم موثر عمل می کند.
اختلال اوتیسم و اضطراب
بسیاری از کودکان و نوجوانانی که به اختلال اوتیسم پیشرفته مبتلا هستند، حملات اضطراب را هم تجربه می کنند. در یک مطالعه در سال ۲۰۱۵، برنامه رفتار درمانی برای نوجوانانی با سن کمتر از ۱۳ سال مبتلا به اتیسم که دارای اضطراب هم بودند طراحی و اجرایی گردید. این برنامه بر روی موارد زیر توجه و تمرکز داشت:
- حمایت رفتاری توسط والدین یا مراقبین
- قرار گرفتن در معرض بیماری
- زیر سوال بردن و به چالش کشیدن عقاید غیرمنطقی
- عناصر موثر درمان ویژه اختلال طیف اتیسم مانند : کاردرمانی در اوتیسم
در این مطالعه کوچک، گرچه فقط ۳۳ کودک ۱۱ تا ۱۵ سال شرکت داشتند، اما والدین به وضوح نقش مثبت رفتار درمانی شناختی کودکان را بر کاهش شدت علائم اضطراب گزارش کردند.
مراحل انجام رفتار درمانی کودکان
مفهوم رفتاردرمانی برای کودکان خردسال تا جایی که ممکن است باید به صورت ساده توضیح داده شود. برخی از کاردرمانگران برای آسانی کار از برگه کار (ورک شیت) استفاده می کنند تا به کودکان در تجسم برخی مفاهیم کمک بیشتری شود.
به طور مثال، در یک ورک شیت می تواند علامت های ایست وجود داشته باشد تا به کودک در تشخیص علائمی که مربوط به از دست دادن کنترل است کمک کند. حتی ممکن است حباب هایی خالی در برگه های کاری وجود داشته باشند که کودک باید آن ها را پر کند. حتی درمانگر می تواند سوال کند، شخصی که در تصویر است در مورد چه چیزی دارد فکر می کند؟
پس کاربرگ ها، در درک چگونگی ارتباط افکار، احساسات و اعمال می توانند به کودکان و نوجوانان کمک کنند. از این طریق است که آن ها می توانند آن چه را که آموخته اند در خود تقویت کنند. علاوه بر این، رفتار درمانی شامل برنامه ریزی، چک لیست ها یا نمودار پاداش برای کمک به کودکان است که وظایف خود را به خاطر سپرده و وظایفشان را تکمیل کنند.
در ادامه به تکنیک های رایج در رفتار درمانی کودکان اشاره می کنیم:
- شرطی سازی فعال
در شرطی سازی فعال، قدرت یک رفتار با تقویت یا تنبیه در این نوع از فرآیند یادگیری، اصلاح می شود.
- شرطی سازی کلاسیک
در این نوع از شرطی سازی، به فرد آموزش داده می شود که بین یک محرک بی اثر، با دادن پاداش یا حتی تنبیه ارتباط موثر برقرار کند.
- رفتاردرمانی در منزل (آموزش رفتاری والدین و مراقبین)
در رفتاردرمانی در منزل به والدین و مراقبین آموزش هایی برای تقویت رفتارهای مثبت، جلوگیری از اعمال منفی و البته تقویت رابطه والد-کودک داده می شود. همچنین در این روش به والدین آموزش داده می شود که برای رفتارهای دزست، کودک را تحسین و برای رفتارهای منفی قوانینی را در نظر بگیرند.
- مداخلات مدیریت رفتاری ترکیبی
این تکنیک ترکیبی از مدیریت ترکیبی رفتاری است. یعمی مدیریت رفتاری کلاسی، آموزش رفتاری والدین و یا مداخلات رفتاری همسالان که برای درمان بیش فعالی و نقص توجه بسیار کاربرد دارد.
- الگوسازی
این روش برای درمان اضطراب در کودکان و نوجوانان بسیار موثر است. در طول این روش، درمانگر به موقعیت منفی پاسخی بدون ترس نشان می دهد تا کودک و نوجوان هم به تقلید از او ترغیب شوند.
- رفتار درمانی در مدرسه
برنامه هایی که برای درمان شناختی رفتاری مبتنی بر مدرسه برای دانش آموزان تنظیم می شود برای حل مشکلات، ایجاد الگوهای مفید فکری و رفتاری و تنظیم احساسات بسیار مفید هستند. در این روش معلمان و معلمان بهداشت یا متخصصین سلامت روان مانند روانشناسان خارج از مدرسه یا مددکاران اجتماعی در قالب یک پروتکل مداخله ای خاص با یکدیگر همکاری می کنند. این کار به تعامل کودک در محیط های فردی یا گروهی کمک می کند.
لازم است یادآوری کنیم، این که رفتار درمانی کودکان تا چه اندازه می تواند خوب عمل کند و اثر بخش باشد یا این که تا چه حد مفید است، به عواملی مانند انتخاب نوع درمان و وضعیت هر فرد بستگی دارد.
مزایای انجام رفتار درمانی کودکان
همان طور که در پاراگراف های قبل ذکر کردیم یکی از نگرانی های والدین، رفتارهای ناسالم در کودکان است که بر روی روابط اجتماعی و زندگی روزمره آن ها تاثیر می گذارد. درحقیقت، رفتار درمانی به رفع این مشکل کمک می کند. همچنین به کودک می آموزد مدیریت مهارت های زندگی مانند توانایی مدیریت خشم، ناامیدی و استرس را یاد بگیرد. در ادامه به چندین مورد از مزیت های این روش درمانی اشاره می کنیم:
- کاهش اضطراب: رفتاردرمانی در بهبود اضطراب بسیار موثر است.
- درمان ADHD یا اختلال بیش فعالی و نقص توجه: یکی از فواید مهم رفتار درمانی کودکان است.
- درمان افسردگی: رفتاردرمانی در کاهش علائم افسردگی بسیار موثر عمل می کند.
- درمان BPD یا اختلال شخصیت مرزی: رفتاردرمانی به بهبود شرایط این بیماران کمک می کند.
- درمان اختلال هراس یا پانیک
- درمان اختلال دوقطبی: مشاوران، رفتار درمانی را برای بهبود شرایط توصیه می کنند.
- درمان وسواس های فکری عملی: این اختلال مزمن است و این افراد رفتارهای غیر قابل کنترلی دارند. رفتار درمانی به کنترل و بهبود این بیماران کمک قابل توجهی می کند.
- درمان اعتیاد به الکل در نوجوانان
- درمان فوبیا
- بهبود علائم اختلال اشتها
- بهبود علائم اختلالات طیف اوتیسم: رفتار درمانی در این کودکان موحب تقویت رفتارهای مثبت و کاهش رفتارهای منفی می شود.
- کاهش خشم: مدیریت و کنترل خشم در رفتاردرمانی به کودکان آموزش داده می شود.
- کنترل و درمان پرخوری عصبی یا بولیمیا
فواید رفتار درمانی کودکان
رفتار درمانی به کودک کمک می کند تا احساسات خود مثل ناراحتی، ترس یا خشم را بهتر بشناسد و راحت بتواند در مورد این موضوعات صحبت کند.
با کمک تمرین های رفتار درمانی توسط کاردرمان چگونگی آرام کردن خود را می آموزد و می تواند رفتارهای بهتری از خود نشان دهد.
همچنین رفتار درمانی کودکان به کودک کمک می کند تا راحت تر بتواند با دیگران ارتباط برقرار کند و از طریق روش های درست به رفع مشکلات بپردازد. به طور کلی فرد یاد می گیرد که به جای فرار از مشکلات با آن ها رو به رو شود و راه حل های عملی و منطقی برای رفع آن ها پیدا کند.
با فهمیدن اینکه می تواند رفتار درستی داشته باشد و دیگران نیز با او بهتر رفتار کنند، احساس بهتری نسبت به خود خواهد داشت.
کودک چگونگی رفتار با والدین، خواهر و برادر و همکلاسی های خود را می آموزد و مهربان تر رفتار خواهد کرد.
کودک با کنترل احساسات خود تمرکز بیشتری خواهد داشت و توجه او به درس ها بیشتر خواهد شد.
رفتار درمانی برای کودکانی که پرخاشگر، خجالتی، مضطرب یا بیش فعال نیز هستند خیلی کمک کننده است.
اثر بخشی رفتار درمانی کودکان
رفتار درمانی در دهه های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و با توجه به پژوهش های علمی می توان گفت که این روش در درمان بسیاری از اختلالات روانی و رفتاری اثربخشی بالایی دارد خصوصا در درمان اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب، وسواس، فوبیا، بیش فعالی (ADHD)، اختلالات خواب، اختلالات خوردن و … رفتار درمانی در جایگاه ویژه ای قرار گرفته است.
یکی از دلایل موفقیت و اثر بخش بودن رفتار درمانی، ساختار مشخص آن و هدف دار بودن آن است که درمانگر به همراه مراجعه کننده شروع به تعیین اهداف درمان می کنند و به صورت مرحله ای درمان را در پیش می گیرند. همچنین انجام تمرین های رفتاری، ثبت افکار و بررسی رفتارهای که در روند زندگی مشکل ایجاد می کنند را درک کند و راه درستی برای رفع آن ها در پی گیرد.
همچنین از دلایل دیگر اثربخشی رفتار درمانی کودکان تمرین محور بودن آن است که می تواند با تمرینات مداوم افکار، احساسات و رفتارهای خود را بررسی و اصلاح کند. همچنین مهارت هایی مانند آرام سازی، حل مسئله و ارتباط مؤثر را می آموزد که در زندگی واقعی می توان از این مهارت ها استفاده کرد. به طور کلی رفتار درمانی در کنار اینکه حال فرد را بهتر خواهد نمود باعث می شود تا زندگی سالم و آرامی داشته باشد و بتواند با مشکلات مقابله کند.
رفتار درمانی را می‌توان با روش های دیگر مثل دارو درمانی یا روان درمانی ترکیب کرد تا اثربخشی بیشتری داشته باشد.
مرکز رفتار درمانی در غرب تهران
رفتار درمانی کودکان بر این مفهوم که افکار، احساسات و اعمال فیزیکی افراد به هم مرتبط هستند؛ استوار است. درواقع، کمک برای مقابله با چالش هایی طاقت فرسا به روشی مثبت تر و با تقسیم مشکلات به بخش های کوچک تر، از اهداف مهم رفتار درمانی برای کودکان و بزرگسالان است.
در این میان فراموش نکنید رفتار درمانی هم بر روی کیفیت زندگی کودک مبتلا به مشکلات رفتاری و هم بر روی افرادی که از او نگهداری می کنند تاثیر می گذارد. رفتاردرمانی به کودک کمک می کند تا مهارت های زندگی را بیاموزد و بتواند مشکلات درسی و اجتماعی را رفع کند.
در دوره های رفتار درمانی کودکان به کودک آموزش داده می شود که بتواند الگوهای منفی را تغییر داده و احساس خود را بهبود بخشد. قابل ذکر است که در رفتاردرمانی به جای تمرکز بر مسائل گذشته بر مشکلات فعلی تمرکز می شود. درنتیجه درمانگر متخصص به دنبال راه حل های عملی برای بهبود وضعیت ذهنی افراد به صورت روزانه است.
علاوه بر کاردرمانی و گفتاردرمانی، یکی از خدماتی که مرکز خدمات توانبخشی طراوت در غرب تهران ارائه می کند، جلسات رفتاردرمانی برای کودکان است. در طول جلسات، درمانگر به بررسی رفتارهای کودک می پردازد و پس از آن راهکارهای درمانی برای درمان مشکلات رفتاری، بهبود توانایی ها و مهارت ها ارائه می گردد. در این صورت اگر فکر می کنید که فرزندتان مشکل رفتاری دارد، می توانید با مرکز روانشناسی کودک تهرانسر تماس بگیرید و از خدمات کادر درمانی مجرب ما بهره مند شوید.
سخن آخر
در این مطلب تلاش ما بر این بود که شما را با رفتار درمانی کودکان، فواید و برخی تکنیک های آن آشنا کنیم. همچنین به این نکته اشاره کردیم که این روش درمانی می تواند برای طیف وسیعی از کودکان که مشکلات و نگرانی هایی دارند بسیار موثر باشد. این روش درمانی کودک را با درک عمیق تر از افکار و عواطف آشنا می کند. همچنین به کودک می آموزد که چگونه با تغییر افکار و عواطف بتوانند احساس و رفتار خود را تغییر دهند.
